ಈ ದೇವಾಲಯವು ಶಿವ ರೂಪವಾದ ವಿರೂಪಾಕ್ಷಕ್ಕೆ ಅರ್ಪಿತವಾಗಿದೆ. ಈ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಆಡಳಿತಗಾರ ದೇವರಾಯ 2ನೇ ಅಧಿಪತಿಯಾದ ಲಕನಾ ದಂಡೇಶರು ನಿರ್ಮಿಸಿದರು. ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ರಾಜಧಾನಿ ಹಂಪಿ, ತುಂಗಭದ್ರ ನದಿಯ ತೀರದಲ್ಲಿದೆ. ಹಂಪಿಯಲ್ಲಿರುವ ವಿರೂಪಾಕ್ಷ ದೇವಾಲಯವು ತೀರ್ಥಯಾತ್ರೆಯ ಮುಖ್ಯ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಶತಮಾನಗಳಿಂದಲೂ ಅತ್ಯಂತ ಪವಿತ್ರ ಅಭಯಾರಣ್ಯವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ.
ಇದು ಸುತ್ತಮುತ್ತಲಿನ ಅವಶೇಷಗಳ ನಡುವೆ ಅಸ್ಥಿತ್ವದಲ್ಲಿದೆ ಮತ್ತು ಇದನ್ನು ಈಗಲೂ ಆರಾಧನೆಯನ್ನು ಮಾಡುತ್ತಾರೆ. ಈ ದೇವಸ್ಥಾನವು ಶಿವನಿಗೆ ಸಮರ್ಪಿತವಾಗಿದೆ. ಇಲ್ಲಿ ತು೦ಗಭದ್ರ ನದಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿರುವ ಸ್ಥಳೀಯ ದೇವತೆ ಪಂಪನ ಪತ್ನಿ ವಿರೂಪಾಕ್ಷ ಎಂದೇ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ತಿರುಪತಿಯಿಂದ ಸುಮಾರು ೧೦೦ ಕಿ.ಮೀ. ದೂರದಲ್ಲಿರುವ ಆಂಧ್ರಪ್ರದೇಶದ ಚಿತ್ತೂರು ಜಿಲ್ಲೆಯ ನಳಗಮಪಲ್ಲಿ ಎಂಬ ಗ್ರಾಮದಲ್ಲಿ ವಿರೂಪಾಕ್ಷಿನಿ ತಾಯಿ ದೇವಸ್ಥಾನ ಇದೆ.
ದೇವಾಲಯದ ಇತಿಹಾಸವು ಸುಮಾರು ೭ ನೇ ಶತಮಾನದಿಂದಲೂ ನಿರಂತರವಾಗಿಲ್ಲ. ವಿಜಯನಗರ ರಾಜಧಾನಿ ಇಲ್ಲಿಯೇ ಇರುವ ಮೊದಲು ವಿರೂಪಾಕ್ಷ-ಪಂಪಾ ಅಭಯಾರಣ್ಯ ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿದೆ. ೯ ನೇ ಮತ್ತು ೧೦ ನೇ ಶತಮಾನಗಳ ಹಿಂದೆಯೇ ಶಿವನನ್ನು ಸೂಚಿಸುವ ಶಾಸನಗಳು. ವಿಜಯನಗರ ಆಡಳಿತಗಾರರ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಒಂದು ಸಣ್ಣ ಸಂಕೀರ್ಣವಾಗಿ ಪ್ರಾರಂಭವಾದದ್ದು ದೊಡ್ಡ ಸಂಕೀರ್ಣವಾಗಿ ಬೆಳೆಯಿತು. ಚಾಲುಕ್ಯ ಮತ್ತು ಹೊಯ್ಸಳ ಅವಧಿಗಳಲ್ಲಿ ದೇವಾಲಯದ ಸೇರ್ಪಡೆಗಳಿದ್ದವು ಎಂದು ಪುರಾಣಗಳು ಸೂಚಿಸುತ್ತವೆ, ಆದರೂ ಬಹುತೇಕ ದೇವಾಲಯದ ಕಟ್ಟಡಗಳು ವಿಜಯನಗರ ಕಾಲಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗಿವೆ. ವಿಜಯನಗರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಆಡಳಿತಗಾರ ದೇವ ರಾಯ ೨ ರ ಅಧಿಪತಿಯಾದ ಲಕನಾ ದಂಡೇಶ ಅವರು ಈ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿದರು. ೧೪ ನೇ ಶತಮಾನದ ಮಧ್ಯಭಾಗದಲ್ಲಿ ವಿಜಯನಗರ ಆಡಳಿತಗಾರರ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಸ್ಥಳೀಯ ಕಲೆ ಮತ್ತು ಸಂಸ್ಕೃತಿಯ ಹೂಬಿಡುವಿಕೆ ಪ್ರಾರಂಭವಾಯಿತು. ೧೬ ನೆಯ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಆಡಳಿತಗಾರರು ಮುಸ್ಲಿಂ ದಾಳಿಕೋರರು ಸೋಲಿಸಿದಾಗ, ಅತ್ಯಂತ ಅದ್ಭುತವಾದ ಅಲಂಕಾರಿಕ ರಚನೆಗಳು ಮತ್ತು ರಚನೆಗಳು ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಾಗಿ ನಾಶವಾದವು. ೧೫೬೫ ರಲ್ಲಿ ವಿರಪಕ್ಷ-ಪಂಪಾದ ಧಾರ್ಮಿಕ ಪಂಗಡವು ನಗರದ ನಾಶದಿಂದ ಅಂತ್ಯಗೊಂಡಿರಲಿಲ್ಲ. ಅಲ್ಲಿ ವರ್ಷಗಳಿಂದಲೂ ಆರಾಧನೆಯು ಮುಂದುವರಿದಿದೆ. ೧೯ ನೇ ಶತಮಾನದ ಆರಂಭದಲ್ಲಿ ಮೇಲ್ಭಾಗದ ವರ್ಣಚಿತ್ರಗಳು ಮತ್ತು ಉತ್ತರ ಮತ್ತು ಪೂರ್ವ ಗೋಪುರಗಳ ಗೋಪುರಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡ ಪ್ರಮುಖ ನವೀಕರಣಗಳು ಮತ್ತು ಸೇರ್ಪಡಿಕೆಗಳು ಇದ್ದವು ಕೂಡ ಇದೆ.
